Lubomirski Stanisław h. Szreniawa (1704–1793), wojewoda bracławski, potem kijowski. Syn Jerzego Aleksandra (zob.) i Joanny Karoliny von Startzhausen, był jednym z najbogatszych panów w Rzpltej. Na podstawie działów przeprowadzonych z bratem Józefem (zob.) w r. 1738 odziedziczył po ojcu wielki klucz Dąbrowę z Bolesławem i Otfinowem w woj. sandomierskim oraz nabyty za bezcen w r. 1723 od Walewskich ogromny spadek po Koniecpolskich na Ukrainie, zwany Śmilańszczyzną (dobra mlijowskie, radywonowskie, olszańskie, horodyskie), ponadto w pow. żytomierskim klucze pawołocki i kotelnicki, na Wołyniu Równe, a na Podolu Jazłowiec. Po bezpotomnej śmierci brata Józefa (1755) otrzymał na Wołyniu Łabuń, na Podolu Szarogród, a na Pobereżu w woj. bracławskim niezmierzone obszary między Dniestrem i Bohem, ciągnące się na przestrzeni przeszło 200 km od Winnicy do granic państwa. Składały się na nie włości: kraśniańska, raszkowska, klucze: sawrański, jahorlicki, józefgrodzki, koniecpolski, oraz miasteczka na trakcie dniestrowym i bohskim, wszystko również kiedyś dziedziny Koniecpolskich. Na podstawie transakcji kolbuszowskiej z r. 1753 dostał na Wołyniu Dubno, Ptycze i 70 wsi, a po bracie z tejże ordynacji Stepań i Deraźne z 88 wsiami. Żona wniosła mu Iwanków na Ukrainie nad Teterewem. Była to największa obszarem fortuna, jaka w Polsce znajdowała się kiedykolwiek w jednym ręku. W chwili podziału, po znacznym już jej uszczupleniu, liczyła w r. 1770 jeszcze 31 miast, 738 wsi i dawała 2 919 641 złp. rocznego dochodu.
L., kontynuując dzieło swego ojca, prowadził w latach trzydziestych – pięćdziesiątych na wyludnionych po niewoli tureckiej i palejowszczyźnie obszarach intensywną akcję osadniczą i gospodarczą. Wykazywał przy tym dużo energii i zmysłu organizacyjnego, połączonych jednak często z różnego rodzaju nadużyciami i gwałtami. Ściągał osadników ze swoich dóbr położonych w głębi kraju, jak też z Zadnieprza i Zadniestrza. Zakładał wsie i miasteczka bezpośrednio przez swych oficjalistów lub przy pomocy drobnej szlachty, licznie tu napływającej z ziem etnicznie polskich. Nadawał jej uroczyska w dzierżawę czynszową lub osadzał na tzw. słobodach dożywotnich czy na czas określony. Zagospodarowane w ten sposób pustkowia często wykupywał i już jako zorganizowane wsie włączał do swych dóbr. Wznosił dziesiątki rzymsko-, greko- i ormiańskokatolickich kościołów oraz prawosławnych cerkwi. Troszczył się o rozwój życia gospodarczego w swych dobrach, czego przykładem może być Równe. Dla podniesienia rzemiosła i handlu ściągał do miasta Żydów, którym w r. 1749 nadał liczne, rozległe przywileje. W r. 1750 założył cech krawiecki i kuśnierski. Dokończył odbudowy zniszczonego zamku rówieńskiego, urządził w nim z wielkim przepychem i okazałością swą rezydencję. Trzymał tu, jak i po większych kluczach, bardzo liczną milicję nadworną.
W r. 1735 dostał L. starostwo grodowe sądeckie, które odstąpił w r. 1754 Małachowskim za poparcie w okresie sporów o ordynację ostrogską. W r. 1738 posłował z woj. kijowskiego na sejm warszawski. W r. n. był z woj. czernihowskiego komisarzem skarbowym w Radomiu i marszałkiem tegoż Trybunału. Dn. 29 VII 1738 dostał urząd podstolego kor., który piastował 26 lat (do r. 1764). W r. 1744 (3 VIII) otrzymał Order Orła Białego i posłował z woj. kijowskiego na sejm grodzieński. W l. 1754–60 był jako generał-lejtnant szefem regimentu gwardii konnej kor. Prowadził życie gwarne i hulaszcze, z iście królewskim przepychem. Ale na apel Stanisława Konarskiego odpowiedział skromnym jedynie datkiem 1 800 zł na budowę Collegium Nobilium. Z drobną wokół szlachtą, czy też możnymi sąsiadami: Potockimi i Jabłonowskimi, pozostawał w stałych zatargach majątkowych. Nawet na sejmie 1738 r. spotkał się z zarzutem ciążącej na nim kondemnaty.
Po dokonaniu transakcji kolbuszowskiej (7 XII 1753) hetman w. kor. Jan Klemens Branicki, uznając ją za bezprawie, usunął z Dubna administrację L-ego i obsadził twierdzę oddziałem wojsk kor. Książę wystąpił przeciwko hetmanowi z obelżywym manifestem, za co był w Trybunale kilkakrotnie kondemnowany. L. próbował za cenę 40 000 czerwonych zł wycofać oskarżenie, lecz mu się to nie udało i w październiku 1755 r. został skazany na 3 miesiące więzienia, a jego manifest na usunięcie ze wszystkich grodów. L. kary jednak nie odbył, gdyż Czartoryscy, inicjatorzy i główni aktorzy transakcji kolbuszowskiej, doprowadzili w Białymstoku do ugody. Na jej podstawie L. 10 I 1756 wykonał w Dubnie wobec hetmana akt pojednania. Jak słabą miał wówczas L. pozycję u dworu, świadczą jego zabiegi o urzędy i stanowiska. Mimo poparcia Augusta Czartoryskiego Henryk Brühl odmówił mu w sierpniu 1755 dowództwa nad pułkiem gwardii, opróżnionego po śmierci brata Józefa. W styczniu 1756 r. L. przypominał ministrowi obietnicę województwa wołyńskiego daną mu już przed kilku laty. W maju t. r. naraził się na odmowę wakującego krajczostwa kor. Po zniesieniu w r. 1758 administracji ostrogskiej i uznaniu przez króla praw donatariuszy Branicki ponownie wystąpił przeciwko L-emu. Zarzucał mu: nieuszanowanie praw posesorów (drobnej szlachty), schłopianie sołtysów, zmuszanie uciskiem Tatarów do emigracji, porywanie żołnierzy z milicji ordynackiej. Równocześnie polecił Branicki Andrzejowi Mokronowskiemu obronę Dubna. L. 20 VI opanował miasto i obległ Mokronowskiego w zamku. Odrzucił pomoc ofiarowaną przez rosyjskiego generała Jefremowa, ale sprowadził ze swych dóbr nowe chorągwie kozackie. L. zresztą więcej straszył niż walczył. Głodem i przekupstwem zmusić chciał załogę do kapitulacji. Mokronowski z kolei nękał oblegających wycieczkami. W końcu sierpnia zaprzestano obrony i przekazano twierdzę L-emu, lecz dopiero sejm 1766 r. potwierdził go w posiadaniu Dubna. Otrzymał również nad wznowionym wówczas regimentem byłej ordynacji funkcję pułkownika, którą scedował w r. 1777 synowi Michałowi.
W r. 1757 zaskarżył legalność istniejących na Podolu i Ukrainie milicji wojewódzkich, o skasowanie których występował kilkakrotnie w l. 1757–61 na komisji radomskiej. Mimo skazujących wyroków sądów grodzkich odmawiał uiszczenia funduszów na ich utrzymanie. Posądzano wówczas L-ego, że działa tu w porozumieniu z Rosją, zainteresowaną rozbrojeniem tych ziem. Wg innych, uchodził za stronnika pruskiego. W rzeczywistości L. był daleki od tego, by prowadzić jakąkolwiek własną politykę. Miewał zatargi z podobnym jak on kolonizatorem po drugiej stronie granicy – gen. Chorwatem w Nowej Serbii. Swym nieobliczalnym postępowaniem narażał kraj na konflikty z Tatarami. W r. 1759 przychylny Polsce chan Krym Girej daremnie żądał ekstradycji swego rywala Hadżi Gireja, przetrzymywanego z kilkuset ludźmi przez L-ego. Gdy Girej domagał się następnie odszkodowania za obrabowanie z rozkazu L-ego kupców besarabskich, książę z kolei wysunął pretensję do czterokrotnie wyższej sumy, pobranej jakoby nielegalnie przez władze krymskie z Józefgrodu (Bałty). Spory polsko-tatarskie ciągnęły się całymi latami. Ledwie komisja doprowadziła w r. 1762 do ugody, na mocy której przymuszono L-ego do złożenia ok. 20 000 piastrów jako swej części odszkodowania dla Tatarów, gdy w r. n. wybuchł nowy zatarg. Za ograbienie przez ludzi L-ego kupców tatarskich chan groził najazdem w granice Polski. Skończyło się na wypłaceniu mu 13 637 dukatów przez skarb publiczny i ofiarniejszych panów, gdy od L-ego zdołano wydusić ledwie 5 455 dukatów.
Związany od transakcji kolbuszowskiej z Czartoryskimi, L. brał latem 1763 udział w przygotowywanym przez nich zamachu stanu, czyniąc zabiegi o pozyskanie dla planów «familii» Franciszka Salezego Potockiego. W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III L. dn. 8 III 1764 udał się w towarzystwie F. S. Potockiego do prymasa W. Łubieńskiego, aby oficjalnie i całkiem serio przedstawić swą kandydaturę do tronu. Wywołało to wielką sensację. Wprawdzie nikt (nawet rekomendujący L-ego prymasowi Potocki) nie traktował tej kandydatury poważnie, posługiwano się nią jednak dla taktycznych rozgrywek. Rychło L. dostrzegł, że ta sprawa naraża go jedynie na śmieszność, przeszedł więc na stronę hetmańską. Jako poseł z woj. kijowskiego na sejm konwokacyjny, dwukrotnie domagał się, by czekać z zagajeniem na przybycie dawnego marszałka Adama Małachowskiego, po czym opuścił obrady z pięciu innymi opozycjonistami. Republikanci mocno liczyli na jego pieniądze i milicje nadworne, ale L., widząc niekorzystny obrót rzeczy, pozostawał bezczynny. Jeszcze przed sejmikami na sejm elekcyjny przybył do Warszawy i za cenę zupełnej uległości uzyskał od Czartoryskich przebaczenie i zapewnienie dalszych ich łask. Nie był na elekcji ani koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego, bo zachorował z oznakami zaburzeń umysłowych. Przyczynę choroby powszechna opinia publiczna łączyła z zawiedzionymi nadziejami na tron. Za swój lojalny jednak stosunek do nowego monarchy otrzymał 15 XII 1764 województwo bracławskie, a w r. 1766 Order Św. Stanisława.
Na sejmie 1766 r. otrzymał zezwolenie na wyjazd za granicę, ale wskutek nawrotu choroby pozostał w kraju. Do konfederacji barskiej nie należał, ale z nią sympatyzował, choć królowi przyrzekł wierność i posłuszeństwo. W marcu 1768 Józef Pułaski dwa razy zapraszał L-ego do związku, a 28 III wydał ordynans Gawłowskiemu, pułkownikowi milicji L-ego, by na 5 IV zebrał wszystkie chorągwie książęce z Pobereża pod Winnicą. Sam L., wg Iwanowskiego, miał wydać polecenie rządcom dóbr pobereskich, by barzanom w niczym się nie sprzeciwiali i byli im posłuszni. Niektóre jego chorągwie istotnie wzięły udział w konfederacji (m. in. pod Ciechońskim, cześnikiem rawskim).
Żona L-ego Ludwika Honorata w styczniu i lutym 1768 r. brała z Józefem Pułaskim udział w przygotowaniach organizacyjnych konfederacji. Korespondowała w jej sprawie z Adamem Krasińskim i dworem saskim oraz wspierała ją finansowo. L. ponosił w tym czasie ogromne straty. Najpierw zawierucha hajdamacka obróciła w perzynę znaczną część jego wysiłku kolonizacyjnego, pochłonęła całą prawie ludność polską i żydowską Śmilańszczyzny i części Pobereża. Pacyfikacja rosyjska i F. K. Branickiego dziesiątkowała pozostałą część ludności ruskiej. W r. 1769 Tatarzy uprowadzili z dóbr L-ego blisko 31 000 ludzi jasyru, a przepadłych intrat z różnych kluczów szacował na 10 999 000 zł. Wreszcie w l. 1770–1 gen. rosyjski Piotr Lisander, sekwestrując dobra Stanisława Lubomirskiego, marszałka w. kor., zajechał również, niby przez pomyłkę, majątki L-ego.
Dn. 29 X 1772 został L. wojewodą kijowskim. Na sejmie 1773–5 r. wchodził w skład delegacji. Sporadyczne nawroty choroby umysłowej L-ego wykorzystywali różni spekulanci. W r. 1767 przedkładano mu jakieś na milionową skalę mocno ryzykowne interesy z Genewą. W ciągu kilku lat (1764–9) przegrał w karty lub wykupiono od niego, w bardziej czy mniej oszukańczy sposób, szereg majątków. Głośne stało się zwłaszcza wyłudzenie Szarogrodczyzny przez Józefa Sosnowskiego, w czym dopomagała mu jego przyjaciółka, a żona L-ego. Wreszcie trzej Lubomirscy: Stanisław, marszałek w. kor., Antoni, woj. lubelski, i Franciszek, chorąży kor., pozwali kuzyna w r. 1768 o trwonienie majątku, ustanowili nad nim kuratelę (1769) i wymogli w r. 1770 zrzeczenie się całej majętności na synów z zachowaniem 200 000 złp. rocznej renty. Gdy ustanowiona przez delegację sejmu rozbiorowego komisja godziła swą działalnością w interesy spadkobierców, L. 24 I 1774 na plenum sejmowym (podmówiony podobno przez kuzynów) zaprotestował przeciwko ustanowionej nad nim kurateli, a zalewając się łzami błagał króla, sejm i senat by orzekli, «czyli ma rozum lub nie», i zawyrokowali o dalszych jego losach. Ostateczny podział dóbr między czterech synów dokonany został w r. 1776 przez trzecią z kolei komisję sejmu rozbiorowego. L. zjechał na sejm do Warszawy w r. 1776. Często jeszcze zagajał, z dużą zawsze wystawnością, sejmiki żytomierskie. W r. 1785 zrzekł się stanowiska wojewody kijowskiego i zamieszkał w Warszawie. W Wydziale Stanów Galicyjskich wylegitymował się w r. 1786 ze szlachectwa i tytułu książęcego. Zmarł 19 VII 1793 w Warszawie, pochowany został w katakumbach powązkowskich.
Żonaty od r. 1740 z Ludwiką Honoratą Pociejówną, strażnikówną lit. (zm. ok. 1786), pozostawił córkę Ludwikę, za Józefem Makarym Potockim, starostą halickim, i 4 synów: Ksawerego (zob.), Józefa (zob.), Aleksandra, kasztelana kijowskiego (1785–90) i generała wojsk francuskich (zm. 1808), oraz Michała (zob.).
Portret L-ego jako podstolego kor. i żony w zakrystii kościoła w Równem (wg T. J. Steckiego); – Estreicher; Enc. Org.: Enc. Wojsk.; W. Enc. Ilustr.; Słow. Geogr., I 96, 481, 530, 781–2, 825, 958, II 196, III 149, 314–5, 372, 539, 781, IV 626, 743, V 563, 643–4, VI 289, 526, VII 496, 687, 694, 924, IX 533, 818–22, X 49, 350, 881–3, XI 554, 803, XII 380, XIV 698, 724; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński, V, XVIII; – Askenazy Sz., Dwa stulecia, W. 1910 II; Gawroński Rawita F., Historia ruchów hajdamackich, Lw. 1901 II 112 i n.; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 19, 30; [Iwanowski E.] Heleniusz, Pamiętniki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 I 196–8, 204–5, 234, 256, 261–2, 264, 290–2, 332, 392, 396–422, 573–4, II 166, 176; tenże, Rozmowy o polskiej koronie, Kr. 1873 I 335, 530, 707; Konopczyński, Konfederacja barska; tenże, Polska a Turcja, W. 1936; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Kowalski T., Dutkiewicz J., Jarłyk tatarski z r. 1177 H (= 1763 D), „Roczn. Orientalistyczny” (Lw.) T. 2: 1919–24 [druk.] 1925; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1914; Nabielak L., Jan Klemens Branicki, „Bibl. Ossol.” (Lw.) 1864 V 47, 78, 83, 87, 110; [Rolle J.] Dr. Antoni J., Wybór pism, Wyd. W. Zawadzki, Kr. 1966; tenże, Zameczki podolskie, Kr. 1880 I 31, 205, 213, 221, 281, III 280–3; Rzewuski L., Kronika podhorodecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 35, 55, 58, 164, 170; Skibiński M., Europa a Polska, Kr. 1912–3 I–II; Stecki T. J., Miasto Równe, W. 1880 s. 20–8, 39, 41, 44, 46, VII; tenże, Z boru i stepu, Kr. 1888 s. 26 i n.; Waliszewski K., Potocki i Czartoryscy, Kr. 1887; – Karwicki Dunin J., Z zamglonej i niedawno minionej przeszłości, W. 1902, s. 8, 53, 57–8, 70–4, 81; Kitowicz J., Pamiętniki, czyli historia polska, Oprac. P. Matuszewska i Z. Lewinówna, W. 1971; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Zebrał L. Bernacki, Wr. 1958; Listy księcia Karola Stanisława Radziwiłła, Wyd. E. Łuniński, W. 1906; Listy nad wypadkami politycznymi…, P. 1846 s. 22–4, 65; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925; Materiały do konfederacji barskiej, Zebrał S. Morawski, Lw. 1851 s. 66–72, 154; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, S. Pet.–Leningrad 1914–24 I–II; Moszczeński A., Pamiętniki do historii polskiej, P. 1867 s. 28, 53–4, 127–33, 162; Płata wojska… 1771 s. 15–6; Skarbiec historii polskiej, Zebrał K. Sienkiewicz, Paryż 1839–40 I 169, 171, 173, II, 316, 319; Teka Podoskiego, IV 365, 419, 470; Vol. leg., VII 219, VIII 6, 7, 13, 20, 22, 28, 30, 38, 42, 46, 50, 57–8, 240–1; – B. Czart.: rkp. 670, 685, 709, 728, 751, 752, 792.
Wacław Szczygielski